Lasai egon, ez nator berriz Heptameronaren itzulpena dela-eta alamena ematera. Ez eta, izenburuak hala pentsatzera eraman dezakeen arren, Sofia Coppolak duela hogei urte baino gehiago egin zuen film hartaz ere. Baina bai itzultzaile batek, erne —oso erne— ibili ezean, edozein testuren bazterretan aurkitu ditzakeen arriskuez.

Lehengo batean, erakusketa bateko panelak irakurtzen ari nintzela, atentzioa eman zidan testu zati batek; honela zioen: «Hutsunea izan zen haren aurkikuntza estetiko handia». Testua, “Hutsari begiratzea” izenburupean, Eduardo Chillida aipatuz hasten zen, baina, aurrera egin ahala, haren belaunaldiko artistez mintzatzen zen orobat. Izan ere, gaur arte Donostiako San Telmon egon den erakusketak “Chillidaren sormen unibertsoa aurkezten du bere garaiko kultura artistikoaren esparru zabalean” eta, haren obrak ez ezik, haren kideko batzuen lanak ere ikusgai egon dira bertan.

Derradan, hasteko, iruditu zitzaidala paneletako testuak —lehenik-edo, euskaraz (politikoki zuzenak gara horretan, Gipuzkoan bederen… eta oraingoz!), eta beste hiru hizkuntzatan aldamenean: espainieraz, frantsesez eta ingelesez— oso txukun zeudela idatzita, euskarazkoak behintzat; eta ez da beti hala izaten, egia esateko.

Baina gatozen harira, gatozen gorago aipatu esaldira: «Hutsunea izan zen haren aurkikuntza estetiko handia». Noren aurkikuntza izan zen, baina, hutsunea? Horra nire zalantza, testuko azken paragrafoko lehen esaldi horretan: Chillidarena? Belaunaldiarena? Beste norbaitena? Berezkoa dute anaforek¹ anbiguotasuna, eta kontuz ibili behar izaten da testuak idaztean edo itzultzean.

Horrelakoak ongi ulertuko badira, testuan atzera egin beharra dago ezinbestean, aurrekariaren bila (hau da, haren horrek adierazten duenaren bila, kasu honetan). Eta halaxe egin nuen, baina ez zegoen erraza, ez zegoenez: testua, aurreko paragrafoan, belaunaldiaz ari baita, oro har, nahiz eta, bukaera aldera, artista hitza ere ageri den; baina ez da garbi geratzen, horratik, artista hori Chillida den edo artista, oro har, generikoki hartuta, alegia.

Hutsunea artean —Artean, letra larriz— deskubritu zuena Oteiza zelakoan zegoen honek, ordea, jakin-mina zuen galanta, ezin zuen etsi haren haren lanbroak ezkutatzen zizkion bazterrak argitu gabe. Eta, noski, itzulpenak aldamenean izanik, haietara jotzea pentsatu zuen.

Lehenik, gaztelaniakora… (Baina inork uste al du gaztelaniazko testua euskarazkoaren itzulpena zenik? Ez, bada, horretan ez gara hain politikoki zuzenak: ez dago zakur zaharra izan beharrik jakiteko aurrean nuen jatorrizko testua, espainierazko hura, zela hazia, eta harengandik zirela sortuak hiru fruituak, euskarazkoa, frantsesezkoa eta ingelesezkoa!) Azken paragrafora jo eta, espero bezala, hantxe neukan arazoaren muina, deiadarka: «Su gran hallazgo estético fue el vacío».

“Su”? Bai, baina norena? Chillidarena ala belaunaldiarena? Hura zen hazia, noski, eta anbiguotasunaren birusak kutsaturik zegoen, inondik ere. Eta berehala egiaztatu nahi izan nuen ea, euskarazkoak bezala, beste biek ere ajeren bat ote zeukaten. Eta honatx zer aurkitu nuen.

Frantseserako itzultzailearentzat, belaunaldiari zor zaio aurkikuntza estetiko handi hura, ez du zalantzarik: «Leur grande découverte esthétique fut le vide», hots, hutsunea haien —belaunaldi hartako artisten— aurkikuntza estetiko handia izan zen. Ingelesezkoarentzat, berriz, Chillida izan zen hutsunearen aurkitzailea, duda izpirik gabe: «Chillida’s great aesthetic discovery was the void». Euskarazkoak ez bezala, jakin zuten bi itzultzaile horiek zer egin “Su” haren aurrean, erre gabe: zirt batak eta zart besteak. Bejondeiela!

Baina niri, erakusketatik irtetean, galdera bat zebilkidan buruan bueltaka, eta ezin uxatu eginahalak eginagatik: Nor demoniok aurkitu ote zuen hutsunea?

Oteizak, ala? 😅

1. Euskaltzaindiaren Hiztegia: Lehen aipatu den zerbait, izenordain edo kideko baten bidez berraipatzea.