Mexikon, 50 urtetik gorako edozeini 1968ari buruz galdetu, eta urriaren 2an Tlatelolcon gertatutako sarraskia aipatuko dizu segurutik. Horrelakoetan ohikoa denez, gazteagoek arrastorik ere ez dute han jazotakoaz: historia liburuetan erdi ahaztuta geratutako beste gertaera bat gehiago da haientzat.

Bidaiariak ere aitortu behar du ez zekiela ezer, ustekabean Hiru Kulturen Plaza ezagunera iritsi arte (edo, inoiz zerbait jakin bazuen, zeharo ahaztua zuela). Hiru Kulturen Plaza horretan –Tlatelolco Plaza ere esaten diote–, monolito bat aurkitu du, eta hori izan da han gertatutakoaz izan duen estreinako albistea.

Europan bezala, Amerikan ere 1960ko hamarkada bukaerako urteak mugituak izan ziren, eta ikasleak –langileekin bat eginez, kasu askotan– antolatuta zeuden. Mexikon Joko Olinpikoak hastear zeuden 1968ko urri hasiera hartan. Giroa aurretik ere bero zegoen, eta, besteak beste, Joko Olinpikoek aukera polita zekarten arazoen berri eman eta gizarteak –herriak, garaiko terminologian– zuen askatasun egarria munduratzeko; gobernuak, berriz, ezin zuen onartu jokoak arriskuan jartzea.

Informazioa badago urriaren 2an Tlatelolcon gertatutakoaz, liburuak idatzi dira, filmak egin dira; eta Interneten ere dezente aurki daiteke. Bertsioak hainbat dira, nola ez. Labur esanda, kontua da mitin baketsu baten ondoren polizia, armada eta paramilitarrak tiroka hasi zirela plazan bildutako milaka lagunen aurka, eta hildakoak erruz izan zirela (bertsio ofizialak ikasleen aldeko frankotiratzaileak aipatzen zituen, eta errepresio indarrek egindako armen erabilera defentsiboa izan zela zioen). Frogatuta dago CIA ere tartean zela. Presidentea PRIko Gustavo Díaz Ordaz zen, eta Gobernazioko Idazkaria Luis Echeverría Alvárez. Echeverría Mexikoko presidente izan zen gero (1970-76), eta aurrerago, 2000ko hamarkadan, auzipetu egin zuten Tlatecolcon gertatutakoagatik, genozidioaz akusatuta (presidente izan zen garaian Gerra Zikina bultzatzeaz ere akusatu zuten). Kartzelan ere egon zen –etxean, antza!–, eta 2009an absolbitu egin zuten. Hori dena oso labur esanda, zeren oraindik ez baitira gauzak guztiz argitu, eta ez dirudi judizialki erabat kitatu direnik ere.

Monolitoan, hildako batzuk baino ez dira aipatzen, izen-abizenez. Gehiago izan zirela ere badio bukaeran. Bidaiaria bila ibili da han eta hemen, eta harri eta zur gelditu da aurkitu duenarekin: historialariak adosago datoz Tlatelolcon bertan Hernán Cortések-eta 1521ean egindako sarraskian zenbat indigena hil zituzten esatean (40.000 baino gehiago), duela 50 urte baino gutxiagokoan izan ziren hildakoen kopurua zehaztean baino. Harrigarria bada ere, halaxe da. Gaztelaniazko wikipedian bertan, 20tik hasi (bertsio ofiziala) eta 1.500erainoko kopuruak aipatzen dira.

Monolitoaren ondoan Roberto Tello aurkitu du bidaiariak, eta harekin hizketan hasi da –eta solasaldi horixe da, hain zuzen, blogoeta honen arrazoi nagusia–. Roberto Tello han zen egun hartan, bere bertsioa du, eta bertsio hori zabaltzea da bere zeregin nagusia plazan. Bidaiariak ez daki Tello han egoten den egunero, baina, dirudienez, asteburuetan behintzat bai. Harekin egon den ordubete luzean, jende gehiago hurbildu da; besteak beste, Oaxacatik etorritako gizonezko bat, eskualde horretan azken urteetan egiten ari diren borrokan aski konprometitua, agidanean. Hark ere bertsio bera entzun du Roberto Telloren ahotik.

Roberto Tellok dioena, funtsean, hau da: 1.700 izan ziren, gutxienez, arratsalde hartan hildakoak; eta hiru multzo bereizten ditu: ikasleak, handik eraman eta beste nonbait erail zituztenak; indigena multzo handi bat, plazan bertan hil zituztenak, tiroka lurretik zein helikopteroetatik, arma astunak ere erabiliz, eta baionetaz errematatuz; eta, azkenik, indigenekin egindako basakeriaren lekukoak, batez ere plazara ematen duten apartamentuetako bizilagunak. Telloren bertsioan bada faktore bat bidaiariak beste inon aurkitu ez duena: indigenen genozidioa izan zen gobernuaren helburua egun hartan Tlatelolcon; ikasleak aitzakia bat baino ez ziren izan, benetan indargabetu nahi zuten mugimendua indigenena baitzen. Hori alde batera utzita –kontua ez da, noski, hutsaren hurrena, baina bidaiariak ez du modurik egia zein den jakiteko–, han eta hemen aipatzen direnak eta Tellok esandakoak ez dira hain desberdinak.

Gizonak filmak, aldizkariak, musika eta abar saltzen ditu monolitoaren ondoan; historiaren bere bertsioa kontatzen du; gitarra bat du, eta kantatu ere egiten du tarteka. Bere burua artearen historiako irakasletzat aurkezten du; egiten duen gaztelania maila pertsona ikasiarena da, zalantzarik gabe. Istorioak hunkituta, kontatzea merezi zuela pentsatu du bidaiariak. Baina ez da, noski, hori egiten duen lehena, ezta azkena ere izango, berak bezala beste blogari batzuek ere eman baitute Roberto Tellorekiko enkontruaren berri beren blogetan: batzuek, han bizi izandakoa kontatuz, gizonarenganako atxikimendu handiago edo txikiagoz; beste batzuek, aldiz, Tello hori gezurtero bat dela eta hara hurbiltzen direnengandik bizi dela esanez.

Bidaiariak dokumental bat eta Tellok kontatzen duen hori guztia ei dakarren CD bat ere erosi ditu, baina ezin izan du oraingoz informazio hori aztertu, CD/DVD irakurgailurik ez baitu eskura.

Kanta bat ere grabatu dio bere kamerarekin Tellori: Canción de cuna, haren lagun Enrique Ballesték, 1968ko urriaren 2an bertan, gauean, konposatutakoa. Bideoa bidaiariak grabatua da, beraz: gizona kantatzen hastera zihoala ikusi, baimena eskatu eta botoia zapaldu, denak bat ia –jakin gabe ondo zer egiten ari zen ere, ikusteko moduko zerbait aterako ote zen–. Bidaiaria ez da bideogintzan batere aritua, ulertuko ahal dute ikusleek. Erreparatu bukaeran, kanta amaitzen denean –erne, soinuaren kalitatea ez da-eta oso ona– Tellok esaten duenari, horixe baita gertatu zenari buruzko haren bertsioaren muina, indigenen genozidioarena. Hona hemen kanta, ikusi eta entzun nahi duenarentzat, ederra da benetan (behean daude hitzak, bideoan hasierakoak falta baitira, eta litekeena da beste batzuk ulertzeko ere zailtasunak izatea):

Roberto Tello kantari: Enrique Ballesté-ren Canción de Cuna.

 

Eta hauexek hitzak:

Al niño yo quiero cantarle
para calmar su temor,
decirle que por las ventanas
todas las mañanas aparece el sol.

Decirle que junto a su cuna
el hombre le ha puesto amor,
le ha puesto regalos y dulces
e historias amables llenas de valor.

Y así, cantando, cantando
hablarle, con mucha razón
decirle, que a través del tiempo
no habrá regalos, ni amor.

Que el hombre le ofrece un mundo
en donde tendrá que llorar,
en donde será un uniforme
un lema y un número más.

Decirle que en las ciudades
las risas se deben comprar,
que el odio no tiene distancias
y que el dinero es la libertad.

Llenarle la vista con sangre
vaciarle la mesa de pan,
atarlo con frases vacías
y después matarlo en días de paz.

Y así, cantando, cantando
hablarle, dejarlo crecer,
los días lo irán cercando
y tendrá lo que deba tener.

Un coche, tal vez una esposa
tristeza, desesperación,
angustia de saberse inútil
de ser solamente ilusión.

Sabrá que su vida truncada
jamás la podrá reparar,
que es parte de muchas partes
pero por desgracia de ningún lugar.

Y al niño que mece en la cuna
al niño que nació en abril,
si quiere que sea diferente
tendrá que obsequiarle… un bello fusil.